Yaz hastalýklarýna dikkat

SANKO Üniversitesi Sani Konukoðlu Uygulama ve Araþtýrma Hastanesi Ýç Hastalýklarý Uzmaný Dr. Dilek Sarsu : Yaz mevsiminde sýcaklýklarýn artmasýyla beraber bu döneme özgü hastalýklar,rahatsýzlýklar ve kazalar da yavaþ yavaþ kendini gösteriyor.

Yaz mevsiminde sýcaklýklarýn artmasýyla beraber bu döneme özgü hastalýklar,  rahatsýzlýklar ve kazalar da yavaþ yavaþ kendini gösteriyor.

Hava sýcaklýðý nedeniyle insanlar yaz aylarýnda zamanýnýn büyük bölümünü açýk havada geçirmektedir. Bu nedenle yaz aylarýnda sýklýðý artan böcek ýsýrmasý, yýlan sokmasý, güneþ veya sýcak çarpmasý gibi bazý saðlýk sorunlarý doðrudan doðruya açýk havada bulunmaktan kaynaklanmaktadýr.

 

Yaz kazalarý yaþanabiliyor

Yaz aylarýnda karþýlaþýlabilecek kazalara konusunda dikkatli olmak gerekir. Örneðin Güneydoðu Anadolu Bölgesi’ne özgü sayýlabilecek bir ‘Yaz hastalýðý’ bile var. Gece sýcak nedeniyle damda uyuyanlar ve damdan düþenler, yaz aylarýnda travmalarýn sayýca artmasýna sebep olurlar.

Yaz aylarýnda suda boðulma sayýsý da artmaktadýr. Demek ki, bazý týbbi olaylarýn artýþý doðrudan doðruya çevre faktörlerine baðlýdýr. Bunlara ‘Yaz hastalýklarý’ yerine ‘Yaz kazalarý’ da diyebiliriz”.

 

Böcek sokmalarý

Yaz aylarýnda giyilen giysiler de hastalýklar ve kazalara verebilmektedir.

Sýcaklýk nedeniyle vücudun büyük kýsmýnýn açýkta kalmasý, kýsa kollu ve þort biçiminde giysilerin tercih edilmesi tatarcýk, arý, sivrisinek gibi eklembacaklýlarýn sokmasýný ve bunlar aracýlýðý ile bulaþan hastalýklarýn artmasýný kolaylaþtýrýr. Bu hastalýklarýn bir kýsmý sadece böcek ýsýrýðýna karþý alerjik bir reaksiyon olarak ortaya çýkabilir ve lokal tedavi ile kýsa sürede düzelebilir. Ama sýtma, tatarcýk hummasý gibi hastalýklar özgün tedavi gerektirir. Bu hastalýklar da yine yöreye özgüdür. Yani herhangi bir sivrisinek sokmasý sýtmaya yol açmaz. Sýtma, ancak bir bölgede yerleþik ise yaz aylarýnda görülme sýklýðý artabilir.

 

Sýcakta sývý kaybý yaþanýr

Yaz aylarýnda sýcaklýk artýþý nedeniyle insanlar gerek buharlaþma, gerek terleme þeklinde çok miktarda sývý kaybetmektedir.

Kaybedilen sývýyý yerine koymak, susuzluðu gidermek için alýnan sývýlar, yaz hastalýklarýnýn bir diðer nedenidir. Özellikle kaynaðý bilinmeyen, açýkta satýlan veya daðýtýlan, denetimsiz içme sularý ve bu sularla yýkanmýþ sebze ve meyveler, ‘yaz hastalýðý’ deyince aklýmýza ilk gelen hastalýklarýn baþlýca sebebidir. Bu hastalýklar arasýnda ilk sýrayý besin zehirlenmeleri alýr. Tifo, paratifo, viral hepatit ve yaz ishalleri de bu þekilde bulaþýrlar.

 

Baðýrsak enfeksiyonlarý yaz aylarýnda daha sýk görülür

Baðýrsak enfeksiyonlarý yaz aylarýnda daha sýk görülmektedir.

Su kaybýnýn artmasýna baðlý olarak susama hissinin artmasý ve bu gereksinimi karþýlamak için de temiz olup olmadýðýna aldýrmadan her türlü içeceðin daha fazla tüketilmesidir. Bir diðer nedeni de artan sýcaklýk nedeniyle yiyeceklerin daha çabuk bozulmasýdýr. Yaz aylarýnda kýrda piknik yapanlar, çoðunlukla yörede bulunan pýnar veya çeþme sularýný içme suyu olarak kullanmayý tercih ederler.

Oysa bu sulara insan veya hayvan dýþkýsýnýn ya da atýklarýnýn karýþmýþ olmasý, suyu kirletir. Bu kir gözle görülen bir þey deðildir. Suda bulunan ve baðýrsak enfeksiyonlarý gibi hastalýklara sebep olan mikroplar gözle görülmez. Ýçme suyu olarak kullanýlmasa bile, kirli su ile yýkanmýþ meyvelere de mikrop bulaþýr. Özellikle çið olarak ve kabuðu soyulmadan yenilen yiyecekler daha çok risk taþýr.

Bu sularý kullanarak hazýrlanan ve içeceklerin içine atýlan buz, daha da tehlikeli sonuçlar doðurur.

 

Yaz aylarýnda beslenmeye dikkat edilmeli

Yaz aylarýnda yiyecekler piþirilmiþ olsalar bile, mutlaka buzdolabýnda saklanmasýdýr.

Sýcakta kalan ve özellikle açýkta satýlan yiyecekler, üzerlerine konan sineklerin mikrop taþýmasý yanýnda, mikroplarýn proteinli gýdalar üzerinde daha kolay üremesi yüzünden adeta ‘zehirli’ hale gelir. Bu durumda ‘yemeðin kokmasý’ aslýnda o yiyecek üzerinde mikroplarýn aþýrý þekilde çoðalmasýndan baþka bir þey deðildir. Sütlü ve mayonezli yiyecekler, et, krema bu açýdan oldukça fazla risk taþýr.

Bu þekilde kirlenmiþ sularýn ve bu sularla hazýrlanmýþ içeceklerin içilmesi, bu sularla yýkanmýþ salata gibi yiyeceklerin çið olarak yenmesi, açýkta satýlan veya otel, tatil köyü gibi yerlerde açýk büfelerde sergilenen uzun süre açýkta bekletilmiþ yiyeceklerin yenmesi bu besinler üzerindeki mikroplarýn baðýrsaklara geçerek hastalýk yapmasýna neden olur.

Aslýnda, midenin asit yapýsý bu mikroplara karþý önleyici bir engel oluþturur. Ama mide hastasý olduðu için mide asidini azaltýcý ilaç kullananlarda bu koruyucu engel ortadan kalkar ve onlar baðýrsak enfeksiyonlarýna daha kolay yakalanýrlar. Alýnan gýdalara ve hijyene önem verilmeli.

 

Baðýrsak enfeksiyonlarýnýn belirtileri

Baðýrsak enfeksiyonlarýnýn çoðunda en önemli belirti ishaldir.

Baðýrsaklar, bu ‘beklenmeyen misafiri’, yani yiyecek-içeceklerle gelen mikroplarý dýþarý atmaya çalýþýrlar. Bazen ishalden önce, hastalýk bulantý ve kusma ile baþlar. Eðer mikroplar baðýrsak duvarýný istila etmezse, sadece toksinleri aracýlýðý ile hastalýða sebep olursa, ishal çok sayýda, bol ve sulu dýþkýlama þeklindedir. Dýþkýda cerahat ve kan yoktur. Ateþ yüksek deðildir. Karýn aðrýsý ya yoktur ya da hafiftir. Ýshal ile çok miktarda su ve tuz kaybedildiði için dil kurudur. Kaybedilen tuzlar ve sývý yerine konulmazsa hastanýn tansiyonu düþer, bitkinleþir. Kolera örneðinde olduðu gibi kaybedilen sývýyý yerine koymakta yetersiz kalýnýrsa, böbrek yetmezliði geliþebilir, hasta da kaybedilebilir. Sývý kaybý, çocuklarda ve yaþlýlarda daha tehlikelidir.

Yiyecek içeceklerle alýnan mikroplar baðýrsak duvarýný istila etmiþse, kanamaya yol açabilir. Halk arasýnda ‘kanlý ishal’ diye bilinen dizanteri bunun tipik örneðidir. Dýþký kanlý, cerahatlidir. Genellikle hastanýn ateþi ve karýn aðrýsý vardýr. Dýþkýlama sayýsý fazladýr ama miktarý azdýr. Tifo, yiyecek ve içeceklerle bulaþtýðý halde ishalin ön planda olmadýðý bir baðýrsak enfeksiyonudur. Tifonun en önemli, bazen tek belirtisi ateþtir. Baþ aðrýsý, deride ve özellikle karýn bölgesinde kýrmýzý lekeler, dalgýnlýk hali tifoyu akla getirmelidir.

 

Ýshalde bol bol sývý tüketilmelidir

Ýshalin tek tedavisi vardýr; kaybedilen sývýyý yerine koymak.

Kaybedilen sývý sadece sudan ibaret deðildir. Su ile birlikte sodyum, potasyum, klor, bikarbonat gibi yaþamsal önemi olan, ‘elektrolit’ dediðimiz tuzlar da kaybedilir. Bu nedenle, sadece su içmek, ishalle kaybedilen sývý gereksinimini karþýlamaz. Ýçilen sývýnýn içinde bu elektrolitlerin de olmasý gerekir. Çay ve kahvede bu elektrolitler yoktur ama kolalý içecekler hem elektrolit içerdikleri hem de þekerli olduklarý için ishal tedavisinde tavsiye edilebilir.

Ýshal, bilindiði gibi çocuklarda daha sýk görülür. Çocuklar da kolalý içecekleri severler. Baþka sývýlarý içmek istemeseler bile, iþtahý kesilmiþ çocuklar genellikle kolayý pek reddetmez. Kaybedilen sývý ve tuzlarý yerine koymak için içine þeker ve biraz tuz katýlmýþ portakal suyu, içine biraz muz katýlmýþ tuzlu ayran gibi içecekler ile farklý seçenekler yaratýlabilir.

Eczanelerde satýlan ‘oral rehidratasyon paketleri’ her yaþtaki hasta için önerilir. Bu paketlerden bir tanesi bir litre suya katýlarak hastaya içebildiði kadar içirilmelidir. Her dýþkýlamadan sonra 1-2 bardak içirilerek kaybedilen sývýnýn yerine koyulmasý önerilebilir.

 

Serum gerekebilir

Bulantý ve/veya kusma nedeniyle aðýz yolundan sývý alamayan hastalara, vakit geçirilmeden, damar yoluyla serum verilmelidir.

Sadece tuzlu veya sadece þekerli olan serumlar tedavide yetersiz kalýr. Verilecek serumlar, týpký aðýzdan alýnanlarda olduðu gibi, yeterince elektrolit ve özellikle bikarbonat içermelidir.

Tedavide dikkat edilmesi gereken en önemli nokta, ishali kesmeye çalýþmamaktýr. Daha önce de deðindiðimiz gibi ishal, bir korunma, baðýrsaða girmiþ olan mikroplarý baðýrsaktan uzaklaþtýrma yoludur. Hele kanlý ve cerahatli ishal varlýðýnda asla ishal kesici ilaç kullanýlmamalýdýr. Aþýrý su kaybýna yol açan, kan ve cerahat içermeyen bol sulu ishallerde, daha fazla su kaybýna engel olmak için ishal kesici ilaçlar verilebilir ama bu konuda kararý hekim vermelidir.

 

Riskli durumlarda hekime baþvurulmalý

Sývý kaybý aðýz yoluyla karþýlanamýyorsa, hasta bulantý veya kusma, aþýrý iþtahsýzlýk nedeniyle aðýzdan sývý alamýyorsa mutlaka hastaneye baþvurmalýdýr. Bu durumda, hastaya serum vermek gerekecektir. Ayrýca aðýzdan sývý verilmesine raðmen aðýz ve dil kuruluðu devam eden, karýn derisinin esnekliði ve gerginliði kaybolan, tansiyonu düþen hastalar da hastaneye götürülmelidir.

Ateþ, karýn aðrýsý ve kramplar, hastanýn hastaneye götürülmesini ve dýþkýda etken mikrobun ne olduðunun anlaþýlmasý için ‘dýþký kültürü’ dediðimiz tahlilin yapýlmasý gerektiren belirtilerdir.

 

Hiç vakit kaybedilmemeli

Bazý durumlarda hiç vakit kaybetmeden doktora baþvurulmasý gerekir.

Okul, otel, iþyeri yemekhanesi gibi yerlerde ortaya çýkabilecek ‘toplu besin zehirlenmesi’ durumunda da belirtilerin aðýrlaþmasýný ve herkesin ishal olmasýný beklemeden, ayný yemekten yemiþ olan herkesin hastaneye gitmesi gerekir.

Toplu besin zehirlenmelerinin en sýk sebebi “stafilokok” dediðimiz mikroplardýr. Bunlarýn ürettiði toksin, ayný yemekten yiyen kiþilerin bir kýsmýnda ilk saatlerde kusma ve ishale yol açar; bazý kiþiler durumu daha kolay ve çabuk, hatta ishal bile olmadan atlatýrken bazýlarý kusma ve ishal nedeniyle þoka girebilir.

Benzer þekilde, bir tatil yöresinde ishal vakalarýnýn görülme sýklýðýnýn artmasý, bir salgýný akla getirir. Bu durumda da ishal olan herkesin, durumu çok aðýr olmasa bile, etkenin saptanmasý amacýyla saðlýk kuruluþlarýna baþvurmasý gerekir. Böylece ishal salgýnýnýn nereden kaynaklandýðý bulunacak ve baþkalarýnýn hastalanmasý önlenebilecektir.

 

Yaz aylarýnda bazý yiyeceklerin tüketimine dikkat etmeliyiz

Yaz aylarýnda beslenmeye ve tüketilen yiyeceklere dikkat edilmesi gerekir. En çok dikkat edilmesi gereken yiyecekler açýkta sergilenen, buzdolabýnda saklanmayan yiyeceklerdir. Açýkta satýlan lahmacun, buzdolabýnda saklanmayan kýyma, süt, yoðurt, kaymak, krema gibi yiyecekler tehlikelidir.

Her þeyden önce yiyeceklerin taze ve paketlenmiþ olarak pazarlanan yiyeceklerin üzerindeki son kullanma tarihinin geçmemiþ olmasýna dikkat edilmelidir.

Dikkat edilmesi gereken bir baþka nokta da elektrik kesintileridir. Elektrik kesintisi nedeniyle, soðukta saklanmasý gereken yiyeceklerin bir süre ‘ýsýnmasý’ içlerinde bulunan ve sayýca az olduðu için saðlýða zarar vermeyecek olan mikroplarýn çoðalmasýna ve hastalýk yapmasýna yol açacaktýr. Özellikle hazýr dondurmalarda bu noktaya çok dikkat edilmelidir. Açýkta satýlan dondurmalar da, mutlaka denetimli ve güvenli kuruluþlardan satýn alýnmalýdýr.

 

Hijyen kurallarýna dikkat

Yaz aylarýnda beslenme kadar hijyen de büyük önem taþýr. Açýkta satýlan veya sergilenen yiyeceklerin en önemli tehlikelerinden birisi de, yiyeceði hazýrlayan kiþilerin elleridir. Eller, mikroplarýn bulaþmasýnda ve yayýlmasýnda en önemli araçlardýr. Bu nedenle personelin temizliðinden emin olmadýðýmýz yerlerde, sýrf ‘tatmak’ amacýyla bir þeyler yemek, ishale davetiye çýkarmak olabilir.

Buzdolabýnda saklanan, ama çok tehlikeli olan bir þey daha var; buz.  Ýçeceklerin içine atýlan buzun hangi sudan yapýldýðýný bilmenin mümkün olmadýðýndan, yaz aylarýnda serinletici bir þeyler içmek isteyenler, içine buz atmak yerine, aðzý kapalý olarak soðutulmuþ içecekleri tercih etmelidir.

 

Yaz aylarýnda besinlerle zehirlenen kiþi nasýl beslenmeli?

Yaz aylarýnda besin yoluyla zehirlenenlerin her þeyden önce, bol sývý almasý gerekir.

Sadece su yeterli olmadýðýndan, çay, meyve sularý, maden suyu, ayran gibi içecekler verilebilir. Ýshal tamamen kesilinceye kadar süt içmemek ve sütlü besinlerden uzak durmak doðru olur. Bazý ishalli hastalarda, geçici bir enzim eksikliði nedeniyle ishal kesilse bile süte tahammülsüzlük görülebilir. Çið sebze ve meyve gibi posalý gýdalarý yememek, bunun yerine haþlanmýþ sebze pürelerini, meyve sularýný tercih etmek gerekir. Pirinç çorbasý, çay, kýzarmýþ ekmek ve beyaz peynir halkýn çok iyi bildiði ve genellikle ishal durumunda hemen uygulamaya baþladýðý bir yemek listesidir. Buna ýzgara et veya köfte, haþlanmýþ patates, az yaðlý makarna eklenebilir. Salçalý ve soslu yiyeceklerden, kýzartmalardan kaçýnmak gerekir.

 

Böcek, arý sokmasý ile oluþan alerjik belirtiler

Bazý insanlar arý sokmasýna karþý doðuþtan alerjiktir ve bu kiþilerde arý sokmasý ‘anafilaktik þok’ ve ölümle sonuçlanabilir.

Arý sokmasý yüzünden tansiyonu düþmüþ veya þoka girmiþ, ya da yüzü-gözü þiþmiþ, kýzarmýþ, soluk alamaz olmuþ bir hastada, ayný olayýn tekrarlamasý yaþamsal tehlike yaratýr. Bu kiþiler, arýlara karþý daha dikkatli olmalý ve her zaman yanlarýnda alerjik belirtileri önleyecek adrenalin, kortizon gibi ilaçlar bulundurmalýdýrlar. Arýlarýn bulunabileceði ormanlýk alanlara giderken kapalý giyinmeli ve tek baþlarýna gitmemelidirler.

Diðer böcek sokmalarýnda ortaya genellikle kaþýnma, aðrý, lokal þiþlik gibi alerjik belirtiler ortaya çýkar. Bu kiþilerde sistemik belirtiler pek görülmez. Yurdumuzda öldürücü zehiri olan zehirli örümcekler yoktur ama zehirli akrepler bulunur. Özellikle açýk havada ve yerde yatarken veya çýplak ayakla dolaþýrken meydana gelen böcek sokmalarýnda, aðrý ve þiþlik artýyorsa hemen bir saðlýk kuruluþuna baþvurmak gerekir. Yörenin özelliðine göre, yöresel akrep ve yýlan zehirlenmelerinin sýk görüldüðü bölgelerdeki saðlýk ocaklarýnda, zehrin yayýlmasýný önleyecek baðýþýk serumlar bulunur.

---